Poszukując znaczenia symbolicznego kadzidła, czy samego obrządku okadzania (incenizacji, turyfikacji) w wolnomularstwie, jedyną informację na którą trafiłem w polskojęzycznych opracowaniach semiologicznych, znajdowała się w Słowniku symboli Władysława Kopalińskiego. Na stronie 136 możemy przeczytać, że w wolnomularstwie kadzidło symbolizuje wdzięczne i otwarte serce (Kopaliński 1990, s. 136). Do liturgicznego okadzania służy/służyło naczynie zwane kadzielnicą, łac. turibulum skąd zapewne pochodzi jego spolszczona nazwa trybularz, gr. thymiatherion od thymiana (kadzidło). Były one wyrabiane ze złota, srebra, brązu, miedzi i innych metali z przykryciem zawieszonym na jednym, najczęściej trzech łańcuszkach, a też na czterech łańcuszkach, schodzących się do uchwytu.

Ryc.1. Grudziądz. Kadzielnica zawieszona na trzech łańcuszkach pochodząca z depozytu w piwnicy Domu Handlowym Korzeniewskich (fot. M. Kołyszko).

Są również kadzielnice stojące w kształcie waz/niecek na stopce. W funkcji zbliżonej np. do naczyń ceramicznych lub wiszących przed relikwiarzami czy posagami świętych, poświadczone są dla chrześcijaństwa już od IV wieku. Dla VI wieku mamy przekazy o kadzielnicach noszonych. Są to prawdopodobnie ażurowe zawieszenia, w których umieszczano substancje zapachowe (Letkiewicz 2003, s. 39, ryc.2). Przede wszystkim stosowano je jako zabezpieczenie przed wszelkim przejawem zarazy – morowego powietrza. W sztuce romańskiej kadzielnice przybierają kształty zoomorficzne, architektoniczne, w kształcie wież lub np. Niebieskiego Jeruzalem (Nadolski 2000, s. 319). Kadzenie polegało na uwalnianiu dymu przez złożenie cząsteczek kadzidła na rozżarzone węgle. Kadzidło hebr. lebonah, gr. thymiana składa się z naturalnych substancji i ich mieszanek (m.in. żywic, gł. z drzewa bosweliowego, ziół, olejków eterycznych, maści, mirry, nardu, cynamonu, balsamu) dających po spaleniu lub podgrzaniu woń uważaną za szlachetną. Używane są w celach kultowych. Sprowadzano je z Arabii Południowej, Indii (Suchy, Nadolski 2000, s. 316).

Znaczenie zwyczaju okadzania upatruje się zawsze w działaniach oczyszczających rozpatrywanych w wielu płaszczyznach i jest to tak oczywiste, że nieczęsto poszukuje się pochodzenia źródeł tego zwyczaju w obrzędowości masońskiej.

W religiach pogańskich okadzania, czy palenie kadzideł spełniały najpierw funkcje oczyszczające i mające chronić przed złymi duchami. Prawdopodobnie dostrzeżono znaczenie symboliczne okadzania jako formę oddawania czci pozytywnym potęgom czy aktywizowania sił odpowiedzialnych za zdrowie i urodzaj (Kopaliński 1990, s. 135). Zdaniem badaczy w kulcie zmarłych dym palonego kadzidła unoszący się do nieba wskazywał kierunek wieczności lub symbolizował modlitwę wznoszącą się do nieba (Nadolski 2000, s. 319). Palenie kadzideł zaadoptowały wielkie religie, wielkich cywilizacji.

W starożytnym Egipcie stanowiło powszedni element liturgii. Na rozżarzone węgle sypano kadzidło wydzielające aromatyczny dym przed posagami boga Słońca Amona-Ra oraz w obrzędach pogrzebowych. Egipcjanie sadzili tez drzewa bosweliowe. Kadzidła oznaczały hieroglify określające je jako candidium czyli coś błyszczącego. Starożytni Egipcjanie potrafili tak dobierać składniki kadzideł by dym pochodzący z ich spalania był niezwykle aromatyczny i unosił się w linii prostej ku górze (Forstner 1990, s. 218). Starożytni Egipcjanie wierzyli, że unoszące się płomienie i dym transportują dusze zmarłych ku niebu (Kopaliński 1990, s. 135). Dla starożytnych Babilończyków okadzanie towarzyszyło modlitwom i stanowiło stały atrybut towarzyszący wyroczni. Stosowano tam obrzędy oczyszczania świątyni z użyciem kadzideł. W kulturze asyryjsko-babilońskiej oraz u hetytów, rytuały oczyszczania świątyni nazywano kuparruu.

W starożytnej Grecji palenie kadzideł poświadczone jest dla VIII w. p. n. e.. Tam zwyczaj ten był odbierany jako ochrona przed demonami. Od Greków zwyczaj kadzenia przejęli orficy. Kadzenie miało oczyszczać, ożywiać i wprawiać w nastrój świąteczny. Również w starożytnym Rzymie okadzanie było zwyczajem szeroko stosowanym jako forma hołdu oddawanego cesarzom, kultu i uwielbiania bóstwom domowym, ale również do okadzania zwierząt ofiarnych. Dzięki zmysłowi powonienia można było doświadczyć kontaktu z bóstwem, „prawdziwą wonnością boga” (Forstner 1990, s. 218; Kopaliński 1990, s. 136). Kadzenie przeprowadzano również ze względów praktycznych w celu wypełnienia przestrzeni mieszkalnej, czy aby przesycić nim zapach szat. Ze względu na uwarunkowania klimatyczne znaczne ilości kadzideł spalano podczas pogrzebów by zniwelować woń rozkładu (Forstner 1990, s. 218). Zarówno Grecy jak i Rzymianie przejęli zwyczaj stosowania kadzideł od ludów Wschodu. Pliniusz wspomina o miejscowości Saba w Arabii jako główne miejsce, z którego pozyskiwano kadzidło (Forstner 1990, s. 217). Inne miejsca z których pozyskiwano surowce do wytwarzania kadzideł to Abisynia i Indie.

Ryc.2. Libia. Ceramiczna kadzielnica stojąca. Zbiory prywatne(fot. M.
Kołyszko).

Jak się wydaje najwięcej cudownych właściwości obrzędowi okadzania przypisywali Izraelici. Mieli się tej sztuki i sporządzania kadzideł z żywic drzew iglastych nauczyć w Egipcie, podczas ich tam pobytu przez 430 lat (Forstner, 1990, s. 218). Od V w. p. n.e. budowali oni specjalne ołtarze kadzenia, a obrządek palenia kadzideł zarezerwowany był dla kapłanów. Azariusz zamierzający złożyć ofiarę kadzielną został ukarany przez Boga trądem (2Krn 26;16-210). Palenie kadzideł rano i wieczorem w świątyni należało do ich obowiązków (Kopaliński 1990, s. 135). W kulturze żydowskiej palenie kadzideł postrzegano jako formę modlitwy. Można zacytować wersy Psalmu 140 (2) „Niech wznosi się ku Tobie modlitwa moja jak kadzidło”. W świątyni jerozolimskiej miało ono miejsce na ołtarzu kadzenia. Znajdował się on w miejscu świętym, niedaleko miejsca do „świętego świętych”, pomiędzy menorą, a stołem chlebów pokładnych (Kopaliński 1990, s. 135). Aromatyczny dym, wydobywający się z tak zlokalizowanego ołtarza kadzenia miał chronić wzrok celebransa od porażenia obecnością Boga. Było ważnym elementem Dnia Pojednania, Jom Kipur kiedy najwyższy kapłan wstępował do miejsca najświętszego (Kpl 16,12-13). To żydowskie święto powszechnego przebłagania Boga za grzechy obchodzone jest 10 tiszri, co w kalendarzu gregoriańskim należy lokować na przełomie września i października. Arcykapłan odziany w szaty liturgiczne, po określanych w Księdze Kapłańskiej (Kpl 16) obrzędach pozbawiał życia ofiarnego zwierzęcia (cielca, które było ofiarą składaną za grzechy własne i kapłanów. Przed wejściem z krwią ofiarnego cielca do miejsca „Świętego Świętych” najpierw okadzał je i Arkę Przymierza. Stosował w tym celu mieszankę kadzidlaną złożona z mirry, onyksu, galbanum i kadzidła roztartych i zmieszanych z solą – symbolem przymierza. Do takiej mieszanki dodawano mieszaninę dwunastu innych korzeni (Forstner 1990, s 219). Tak sporządzone przez lewitów w jednym z przylegających do świątyni pomieszczeniu kadzidło było przeznaczone dla Boga. Było ono symbolem najczystszej formy uwielbiania. O świcie i wieczorem kapłan sprawujący służbę miał obowiązek składania mieszanki na ołtarzu kadzenia. Pod koniec dnia po zdjęciu szat liturgicznych arcykapłan zapalał świece i ponownie okadzał świątynię. Zdaniem badaczy obrzędowość Jom Kipur ma odległą metrykę czytelną w tekstach mezopotamskich i hetyckich (Forstner 1990, s. 219; Łach 1995, s.592- 593). Okadzanie Arki Przymierza i unoszący się ze spalonego kadzidła dym miał przesłonić oczy kapłana, który tak jak każdy , który oglądałby Arkę Przymierza nie osłoniętymi oczami musiałby umrzeć (Kpł 16,12).

Ryc. 3. Sanctum Sanctorum w Świątyni Salomona (autor nieznany).

W Biblii mieszanki przeznaczane przeznaczano przede wszystkim dla Boga. Kadzidło towarzyszyło wszystkim ofiarom z pokarmów. Spalanie kadzideł przyczyniło się także do przebłagania Jahwe, a Aaron przez okadzenie ludu dokonał obrzędu przebłagania (Lb. 17,11-15). W Nowym Testamencie kadzidło, jako symbol najczystszego uwielbienia, zostało złożone w darze Jezusowi, przez mędrców ze Wschodu jako wyraz Jego boskiego pochodzenia i godności arcykapłańskiej (Mt 2,11). Kaplan Zachariasz w czasie składania ofiary kadzenia miał widzenie anioła, który mu zapowiadał narodzenie św. Jana Chrzciciela (Łk 1,8-2,3). W Apokalipsie kadzidło jest symbolem modlitwy, a złote naczynie pełne kadzidła trzymane jest przez 24 starców, co symbolicznie wyraża modlitwy zanoszone do Boga przez świętych (Ap. 5,8). Natomiast Anioł , który zbliża się do ołtarza kadzenia z wielka ilością kadzidła, składa je w ofierze jako modlitwy wszystkich świętych (Ap. 8,3).

W chrześcijaństwie okadzanie długo odbierano jako symbol pogaństwa, stąd była spora ostrożność w stosowaniu okadzania w liturgii, ale św. Augustyn stosował je do okadzania domów prywatnych, podczas pogrzebów w katakumbach oraz w obrzędzie składania relikwii w czasie dedykacji kościoła.

Dla chrześcijan żywa była pamięć o karach wymierzanych przez Rzymian za odmowę złożenia ofiary kadzielnej przed przedstawieniami bogów i cesarzy (Forstner 1990, s. 220). Nie miało to jednak znaczenia kultycznego, a było zabiegiem służącym oczyszczeniu powietrza. Dopiero z V wieku pochodzi wzmianka o okadzeniu ołtarza i całej świątyni na początku mszy (pseudo-Dionizy Aeropagita). Uważa się , że pod wpływem tekstów MI 1,11; Ap.5,8; 8;3-4 oraz praktyki kulturowej (wyraz szacunku) zaczęto w czasach frankońskich stosować kadzidło podczas procesji biskupa przed i po sprawowaniu Eucharystii; okadzanie ołtarza ma swój początek w rycie galijskim, który był przepracowaną liturgią rzymską na potrzeby karolińskiego środowiska kulturowego. Był charakterystyczny dla Galii od V-X w. W ten sposób wypracowano liturgię określana jako gallikańska. Od niego przyjęła go w XI w. liturgia rzymska (Suchy, Nadolski 2000, s. 316-318).

W średniowieczu znaczenie kadzielnic było tłumaczone jako symboliczne Ciało Chrystusa lub serca ludzkiego, w którym płonie ogień miłości (Duch Święty) i z którego wydobywa się „wonny dym” modlitwy i dobrych uczynków.

Przede wszystkim kadzidło i okadzanie ma znaczenie oczyszczające, chroniące przed złem, jest zabiegiem o podobnym charakterze do katolickiego rytuału poświęcania przez pokropienie wodą święconą (por. Forstner 1990, s 220).

Kadzielnica jest atrybutem najwyższego kapłana Abrahama, Aarona diakona i św. Wawrzyńca (Nadolski 2000, s. 319).

B.: Marek

Literatura:

Forstner D., 1990 Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa.

Kopaliński W., 1990 Słownik symboli, Warszawa.

Letkiewicz E., 2003 Klejnoty magiczne. O apotropaicznych i leczniczych właściwościach klejnotów w czasach Jagiellonów i Wazów, Amulet – znak-klejnot, Biżuteria w Polsce (red. K. Kluczwajd), Toruń s. 34-42.

Łach S., 1995 Dzień Pojednania, Encyklopedia katolicka , t. 4, lublin, s. 592-593.

Nadolski B, 2000 Kadzielnica, Encyklopedia Katolicka t.8, Lublin s.319.

Suchy J, Nadolski B, 2000 Kadzidło, Encyklopedia Katolicka t.8, Lublin s. 316-318.